του Αντώνη Μαούνη
Προέδρου του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ ΠΕΑ
Success Story
Θα ήθελα κατ’ αρχήν να επισημάνω ότι πριν τρία χρόνια, ο Έλληνας πρωθυπουργός, μιλώντας στο Κέντρο Ευρωπαϊκών Σπουδών του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος, παρουσίασε επιτυχίες της πολιτικής του, δηλώνοντας ότι “το success story της Ελλάδας είναι το success story της Ευρώπης[1]». Εκείνη την στιγμή, η χώρα είχε για έκτη χρονιά μείωση του ΑΕΠ, που αθροιστικά ξεπερνούσε το 25%, ανεργία πάνω από 27%, και στους νέους πάνω από 60%. Είναι εύλογο ότι, για τα θύματα αυτής της καταστροφής, η έκφραση success story έγινε από τότε κακόφημη.
Με την φετινή του δήλωση, ο Αλεχάντρο Αραβένα καλεί «τον κόσμο να έρθει και να δει στην 15η ΔΙΕΘΝΗ ΕΚΘΕΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ “success stories που αξίζει να ειπωθούν […] όπου η αρχιτεκτονική έκανε, κάνει και θα συνεχίσει να κάνει τη διαφορά[2]».
Την προηγούμενη Τετάρτη (21.9.2016), η περίπτωση του Ελληνικού παρουσίασε μία τραγική εξέλιξη, όταν το Ελληνικό Κοινοβούλιο ψήφισε την υφαρπαγή του από όμιλο ιδιωτικών συμφερόντων. Όμως όπως θα δούμε στη συνέχεια, το Ελληνικό, δεν παύει να αποτελεί την δική μας απάντηση ενάντια στο success story των κυβερνήσεων του μνημόνιου, και όσων προηγήθηκαν και το προετοίμασαν. Αλλά στο δικό μας success story, δεν είχαμε να κάνουμε μόνο με αρχιτέκτονες και οι αρχιτέκτονες δεν είχαν όλοι την ίδια στάση.
Ο τίτλος αυτής της ομιλίας, δηλαδή η στάση του Τμήματος Αττικής του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, αναδεικνύει προφανώς το θέμα της σχέσης των αρχιτεκτόνων με το Ελληνικό. Αυτό με την σειρά του σχετίζεται με το ευρύτερο θέμα της υφαρπαγής γης και τελικά με το ευρύτερο κοινωνικό-πολιτικό πεδίο όπου λαμβάνουν χώρα τα προηγούμενα.
This is a Coup
Παίρνοντας θέση για το περσινό δημοψήφισμα στην Ελλάδα, το Τμήμα Αττικής του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ κάλεσε με ανακοίνωσή του να εκφραστεί και να στηριχτεί το «ΟΧΙ των αρχιτεκτόνων»[3].
Μια βδομάδα μετά, το hastag #thisisacoup στάλθηκε από εκατομμύρια σε όλον τον πλανήτη[4], ενάντια στην προσπάθεια του ΔΝΤ, της Κεντρικής Ευρωπαϊκής Τράπεζας και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να ανατρέψουν το συντριπτικό ΟΧΙ του ελληνικού δημοψηφίσματος. Την επόμενη μέρα, το διαδέχθηκε η σιωπή. Κανείς δεν είχε φανταστεί ότι το πραξικόπημα εις βάρος του δημοψηφίσματος θα το εκτελούσε η ίδια η Ελληνική Βουλή, με την προσχώρηση της κυβέρνησης, που είχε σχηματιστεί στο όνομα της Αριστεράς, στις νεοφιλελεύθερες μνημονιακές δυνάμεις.
Η ανατροπή του δημοψηφίσματος και η απόλυτη επικράτηση των μνημονιακών κοινοβουλευτικών δυνάμεων λίγο αργότερα, μέσω της προκήρυξης αιφνιδιαστικών εκλογών, οδήγησαν, την προηγούμενη Τετάρτη, στην υπερψήφιση της υφαρπαγής του Ελληνικού.
Ιστορίες υφαρπαγής
Για την έξοδο από την διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση, οι δυνάμεις που την προκάλεσαν, επέβαλαν τα Μνημόνια, ενεργοποιώντας στην Ευρώπη την γνωστή στρατηγική του σοκ του δημόσιου χρέους[5]. Τα Μνημόνια αποτελούν την επιθετική μορφή του νεοφιλελεύθερου πλήγματος στην εργασία και – δια της υφαρπαγής – στο σύνολο του κοινωνικού πλούτου[6]. Τέτοιο πλήγμα κινδυνεύει να αποτελέσει η περίπτωση του Ελληνικού, ως υφαρπαγή ακίνητης δημόσιας περιουσίας.
Η υφαρπαγή της δημόσιας γης δεν πρωτοεμφανίστηκε στην Ελλάδα κατά την περίοδο του Μνημονίου[7]. Οι παλαιότερες μαζικές καταπατήσεις και η αυθαίρετη δόμηση είχαν κυρίως χαρακτήρα κάλυψης κοινωνικών αναγκών οικογενειακής κλίμακας, μετά από αλλεπάλληλες εθνικές καταστροφές, από το 1922 ως την δεκαετία του ’50, τις οποίες το ελληνικό κράτος ήταν αδύνατο ή απρόθυμο να αναλάβει και να αντιμετωπίσει. Αυτές οι καταπατήσεις στηρίχτηκαν σε ένα πολύ ειδικό ελληνικό φαινόμενο, αυτό της μαζικής μικρής ακίνητης ιδιοκτησίας, επιτείνοντάς το.
Μετά το ’80, αυτή η μαζική υφαρπαγή έπαψε να είναι κυρίως προϊόν της ανάγκης. Απέκτησε κερδοσκοπικό χαρακτήρα. Μετά το ’90 και το 2000, ο χαρακτήρας αυτός εντάθηκε, με πλήγματα στην συνταγματική και νομοθετική προστασία της περιουσίας του δημοσίου, με προσχώρηση του ίδιου του δημοσίου στους πρωταγωνιστές της υφαρπαγής κοινών αγαθών. Πρόσχημα, οι «έκτακτες συνθήκες», όπως η κήρυξη της Θεσσαλονίκης Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, με αποκορύφωμα την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Μετά το 2010, τα Μνημόνια επιτείνουν την ίδια κατεύθυνση, στοχεύοντας σε τεράστιες εκτάσεις-φιλέτα, με διαδικασίες fast-track και με πλήρη παράκαμψη των ελληνικών, ευρωπαϊκών και διεθνών κανόνων δικαίου, με αποτέλεσμα την σταθερή διολίσθηση σε μία κατάσταση συνταγματικής εκτροπής.
Κατά την διαδικασία αυτή, στο επίπεδο της κυρίαρχης ιδεολογίας, η νομική της μορφή (ισότητα απέναντι στους νόμους, δημοκρατία κλπ.) παύει να κυριαρχεί, προς όφελος τεχνοκρατικών μορφών, με σημεία έντονου αυταρχισμού και με πρόσχημα το τεχνοκρατικής έμπνευσης “ΤΙΝΑ”, όπου η νεοφιλελεύθερη καταστροφή αποκρύβει τον καταλυτικά αντιδημοκρατικό της χαρακτήρα και παρουσιάζεται ως βίαιο αλλά αναπόδραστο φυσικό φαινόμενο. Αυτή η υποχώρηση της νομικής φιλελεύθερης μορφής προς όφελος της τεχνοκρατικής νεοφιλελεύθερης[8], έχει, όπως θα δούμε, σημαντικές επιπτώσεις στην στάση των επιστημόνων .
Η «ουδετερότητα» των επιστημόνων
Πολλοί επιστήμονες έχουν συχνά την τάση να υιοθετούν πολιτικές στάσεις που επηρεάζονται από κάποια δομικά χαρακτηριστικά του κοινωνικού τους χώρου. Θα ξεκινήσω με το ζήτημα της ουδετερότητας.
Σε κοινωνίες διχασμένες, με ανισότητες που οξύνονται, οι επιστήμονες υπόκεινται σε μία ψευδαίσθηση ουδετερότητας, η οποία εδράζεται στην κατοχή της γνώσης. Αυτό συχνά τους εξωθεί να επιδιώκουν είτε να δέχονται για τον εαυτό τους τον ρόλο του ισορροπιστή, σε μία ιδιόμορφη αναζήτηση μίας προνομιακής σχέσης με το κράτος, προς όφελος της εξίσου φανταστικής, εξισορροπητικής λειτουργίας του[9]. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, που τους κάνει ικανούς και κατάλληλους να διαχειρίζονται οι ίδιοι και να νομιμοποιούν τις αντικοινωνικές απαιτήσεις τάξεων με μεγάλη οικονομική εξουσία, ακόμα και εις βάρος εργασιακών, επαγγελματικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των εργαζόμενων συναδέλφων τους, που συχνά πλήττονται βάναυσα από την διαχείριση αυτή[10].
Είναι χαρακτηριστικό ότι μεσούσης της κρίσης του χρέους, ο Έλληνας πρωθυπουργός του 2012, του οποίου την θέση κατείχε προηγουμένως ένας τεχνοκράτης των τραπεζών, είχε υποσχεθεί, στις προεκλογικές του συγκεντρώσεις, να θεσπίσει το “ασυμβίβαστο υπουργού και βουλευτή[11]”, ώστε με τον τρόπο αυτό να σχηματίζονται κυβερνήσεις των «αξίων».
Μετά από αυτή την εισαγωγική παρένθεση, μπορούμε να ερμηνεύσουμε την στάση που υιοθέτησαν κάποιοι επιστήμονες, στο ζήτημα του Ελληνικού.
Από την επομένη της ψήφισης του νόμου του ’95, με τον οποίο εγκαταλείφθηκε το Ελληνικό και το αεροδρόμιο της Αθήνας μεταφέρθηκε στα Σπάτα, εγκαταλείφθηκε και η προστασία του Ελληνικού ως – από πολλές απόψεις – μοναδικού τοπίου και ως τελευταίου ελεύθερου χώρου του πολεοδομικού συγκροτήματος της πρωτεύουσας, που θα μπορούσε να μειώσει σημαντικά την δραματική έλλειψη πρασίνου.
Στα είκοσι χρόνια που μεσολάβησαν, πολλές δεκάδες πολεοδόμοι προθυμοποιήθηκαν να αναλάβουν μελέτες, είτε να συμμετάσχουν σε διαγωνισμούς που προκηρύχθηκαν από το ελληνικό δημόσιο και οι οποίοι προδιέγραφαν την υφαρπαγή τμημάτων της ελεύθερης δημόσιας γης με σκοπό την εμπορική εκμετάλλευση[12]. Οι μελέτες και οι διαγωνισμοί αυτοί προέβλεπαν αρχικά οικοδόμηση 1.000.000 – 1.300.000 τ.μ. και μέχρι σήμερα η προδιαγραφή αυτή έχει τριπλασιαστεί! Κανείς από όσους συμμετείχαν (πάνω από 150 μελετητές και μελετητικά γραφεία, δημόσια και ιδιωτικά), δεν αναρωτήθηκε για την έλλειψη της τεκμηρίωσης που θα έπρεπε να συνοδεύει τέτοιες προδιαγραφές εκποίησης και ανοικοδόμησης ελεύθερου δημόσιου χώρου, ως προς τις επιπτώσεις, τη βιωσιμότητα ή το όφελος που θα προέκυπτε από την εφαρμογή τους, τόσο για τους γειτονικούς δήμους όσο και για το πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας[13].
Η απάντηση, που ενδεχομένως θα δινόταν στα ερωτηματικά που εγείρονται από την τελευταία διαπίστωση, είναι ότι ως επιστήμονες, εξυπηρετούσαν τα συμφέρονται του πελάτη τους, δηλαδή του δημοσίου κατ’ αρχήν και των επενδυτών εν συνεχεία, με τις υψηλότερου δυνατού επιπέδου λύσεις, που προσέφεραν για ό,τι ακριβώς τους ζητήθηκε. Ας δούμε τι είδους αντίληψη επιτρέπει μια τέτοια απάντηση αυτή.
Η επαγγελματική δραστηριότητα των επιστημόνων λαμβάνει την νομική μορφή της σχέσης «παραγωγών» και «πελάτη», που παραγγέλλει τις υπηρεσίες τους[14]. Όμως, από τα ταπεινά αρχιτεκτονικά δημιουργήματα ως τους μεγάλους χωρικούς σχεδιασμούς, αποδέκτης δεν είναι μόνον ο εκάστοτε παραγγέλλων, αλλά και η κοινωνία, ανάλογα με την κλίμακα του κάθε έργου.
Όπως έχουμε διδαχθεί ως βασική αρχή της πολεοδομίας, στην κλίμακα των μεγάλων χωρικών συνόλων πελάτης είναι κατ’ εξοχήν η κοινωνία, που κατά τον σχεδιασμό, δεν μπορεί να εκπροσωπηθεί μόνον από μία συγκυριακή κυβέρνηση, αλλά απαιτεί ενεργοποίηση πολλαπλών θεσμών δημοκρατίας και συμμετοχής[15]. Χωρίς αυτούς, η πολεοδομία καταργείται. Την θέση της παίρνει ο αυταρχικός, ιδιοτελής σχεδιασμός, αφετηρία για κάθε υφαρπαγή.
Η πρώτη περίοδος της κρίσης και οι επιστήμονες
Η μελέτη του ΕΜΠ το 2010 παρουσιάστηκε από αυτούς που την συνέταξαν ως εξάντληση του επιστημονικού διαλόγου για το Ελληνικό και ήταν πράγματι έτσι[16]. Δεν ήταν όμως μόνον αυτό. Η μελέτη αυτή, κατά κάποιο τρόπο, ήρθε σε συνέχεια πολλαπλών επιστημονικών προσεγγίσεων του προβλήματος για την προοπτική του Ελληνικού. Επιφανείς αρχαιολόγοι, περιβαλλοντολόγοι, γεωλόγοι-ωκεανογράφοι, νομικοί και, φυσικά, αρχιτέκτονες, προσέφεραν εξαντλητική επιστημονική τεκμηρίωση των καταστροφικών συνεπειών της υφαρπαγής του δημόσιου χώρου, κάνοντας προτάσεις ανάπτυξής του, χωρίς καμία επιπλέον οικοδομική επιβάρυνση.
Επρόκειτο λοιπόν για μια κορυφαία στιγμή, σε μια διαδικασία συμβολής ενός πλήθους επιστημόνων, από ένα πλήθος ειδικότητες. Με την μελέτη του ΕΜΠ οι προτάσεις τους συνετέθησαν σε ένα υψηλότερο επίπεδο και γέννησαν μια πρόταση η οποία μέχρι σήμερα συνεχώς αναπτύσσεται και πλουταίνει.
Αυτό όμως έγινε εφικτό λόγω ενός δεύτερου στοιχείου που χαρακτηρίζει την στάση των επιστημόνων.
Σε συνθήκες κρίσης, όταν οι παραδοσιακοί πολιτικοί εκφραστές της υφαρπαγής αδυνατούν να εκφράσουν τις τάξεις που χρόνια εκπροσωπούσαν, πολύ συχνά οι επιστήμονες εγκαταλείπουν τις αυταπάτες περί ουδετερότητας, γυρνάνε την πλάτη στις δυνάμεις της ιδιοτέλειας και συναντούν το ν κόσμο που αγωνίζεται για τα κοινά[17].Κάποτε, ίσως και με κάποια δόση πολιτικής υστεροβουλίας, δηλαδή με την πρόθεση να αντιπροσωπεύσουν αυτόν τον κόσμο κατ’ αποκλειστικότητα…
Tο success story Ελληνικού: η συγχώνευση της πολεοδομίας με τους κοινωνικούς αγώνες
Στην Ελλάδα, οι αγώνες με αντικείμενο είτε την διεκδίκηση δημόσιας γης είτε την υπεράσπισή της, έκαναν την εμφάνισή τους, μετά το τέλος της περιόδου των μικρο – καταπατήσεων[18]. Εκδηλώθηκαν με την έναρξη του φαινομένου της υφαρπαγής γης σε μεγάλη κλίμακα για κερδοσκοπικούς λόγους στα τέλη της δεκαετίας του 80 και εντάθηκαν στις συνθήκες μνημονιακής συνταγματικής εκτροπής. Εμβληματικά τέτοια κινήματα, ανάμεσα σε αναρίθμητους αγώνες σε όλη την Ελλάδα, είναι το κίνημα για την διάσωση της Χαλκιδικής και βεβαίως το κίνημα για το Ελληνικό, που αποκτά όμως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, εξαιτίας του ρόλου που έπαιξε η πολεοδομική πρόταση του ΕΜΠ για την ανάπτυξή του.
Στο Ελληνικό, επί 15 χρόνια, χιλιάδες απλοί πολίτες, εκατοντάδες τοπικά κινήματα και επιτροπές από όλη την Αττική, εκατοντάδες προσωπικότητες του δημόσιου βίου, πολιτικοί, δήμαρχοι, καλλιτέχνες, έχουν συμμετάσχει στην μάχη για την υπεράσπισή του. Η συγχώνευση όλων αυτών με τον κινητοποιημένο κόσμο της επιστήμης, των επιστημονικών συλλόγων, των επιμελητηρίων και των Πανεπιστημίων είναι το δικό μας success story, που κρατάει ακόμα ελεύθερο το Ελληνικό. Αυτό το success story δεν είναι αποτέλεσμα μόνον της πρότασης του ΕΜΠ. Δεν είναι αποτέλεσμα ούτε μόνης της συνέργειας των επιστημόνων, ούτε, πολύ περισσότερο, μόνης της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας.
Η μελέτη του ΕΜΠ συντάχθηκε αφού προηγήθηκαν οι πιο διαφορετικής μορφές ενημέρωσης και πάλης. Συνέπεσε με ακυρωτικές προσφυγές στην ελληνική δικαιοσύνη και προς ευρωπαϊκές ελεγκτικές αρχές, που σήμερα βρίσκονται σε εξέλιξη, με αναρίθμητες κινητοποιήσεις και ημερίδες διαλόγου, με την απεργία πείνας του δημάρχου Κορτζίδη, με αποφασιστικές μαζικές δενδροφυτεύσεις, με σπάσιμο των περιφράξεων του αιγιαλού που είχαν εγκαταστήσει παράνομοι επιχειρηματίες, που μέχρι τότε δρούσαν με την κάλυψη των αρχών.
Η παρέμβαση των επιστημόνων, συντεθειμένη στην πρόταση του ΕΜΠ, δημοσιοποιήθηκε ακριβώς την στιγμή που το αντιμνημονιακό κίνημα άλλαζε τον πολιτικό χάρτη της Ελλάδας, ρίχνοντας, με αλλεπάλληλες ανοιχτές εξεγέρσεις, την μία κυβέρνηση μετά την άλλη.
Φυσικά το Τμήμα Αττικής του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ ήταν εκεί. Από τις εκκλήσεις των ιδρυτικών του συνελεύσεων[19] το 2011 να μην εφαρμοστούν νόμοι της υφαρπαγής μέσω της άκριτης νομιμοποίησης των αυθαιρέτων, έως τις θέσεις του για το Ελληνικό, για το οποίο διοργάνωσε ευρύ επιστημονικό και κοινωνικό διάλογο από το 2012, παίρνοντας θέση κατά της υφαρπαγής του[20], με πιο πρόσφατη την τοποθέτησή του τον φετινό Ιούλιο, που διατίθεται έντυπη στο Ελληνικό περίπτερο της φετινής Biennale[21]. Το Τμήμα Αττικής του ΣΑΔΑΣ ΠΕΑ εξέφρασε έτσι τους συναδέλφους που δεν προσαρμόζουν την επιστήμη ανάλογα με τον πελάτη, αλλά αναζητούν την χαρά και την επιστημονική πραγμάτωση μέσα στην δημοκρατία.
Χωρίς αυτή τη στάση, με την fast-track επιθετική νομοθεσία, η οποία από το 2010 μας επιστρέφει στις περιφράξεις των «κοινών» του 17ου αιώνα, δεν θα υπάρχουν πια βιβλία για χωρικό σχεδιασμό. Οι γνώσεις των αρχιτεκτόνων και των πολεοδόμων θα αντικατασταθούν από εγχειρίδια υπακοής. H πολεοδομία εξαφανίζεται[22]. Το χειρότερο όμως είναι ότι εξαφανίζονται τα ίδια τα κοινωνικά αγαθά, που γίνονται στόχος υφαρπαγής[23].
Το Ελληνικό, ως αναντικατάστατο κοινωνικό αγαθό, εξαφανίζεται. Ένας τόπος με αρχαιολογικό, πολιτιστικό, περιβαλλοντικό, επίγειο και υποθαλάσσιο ενδιαφέρον και δυνατότητες, κινδυνεύει να μετατραπεί σε άλλη μια all inclusive φούσκα ακινήτων, εν μέσω μιας κατεστραμμένης περιοχής. Η εξαφάνιση της μοναδικότητας του τοπίου, όπως συνέβη στην Ισπανία και αλλού, είναι βέβαιο ότι θα αποτελέσει και καταστροφή των συγκριτικών του πλεονεκτημάτων για τους επίδοξους «επενδυτές». Αυτό όμως ας αποτελέσει δικό τους πρόβλημα…
Και κάτι ακόμα:
Οι επιστήμονες σε συνθήκες σταθεροποίησης της έκτροπης
Αυτοί που δεν δίστασαν να διαπράξουν το πραξικόπημα του 2015, πριν τρεις μέρες (21.9.2016) ψήφισαν την υφαρπαγή του Ελληνικού, καθώς διαθέτουν από πέρσι τον Σεπτέμβρη άνετη κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Όμως η υπόθεση της εκποίησής του Ελληνικού δεν έχει κλείσει.
Επίσης, μετά την κοινοβουλευτική σταθεροποίηση του πραξικοπήματος, εμφανίζονται επιστήμονες που συνεχίζουν να σύρονται ή μεταστρέφονται προκειμένου να στηρίξουν αυτούς που το διέπραξαν και κατ΄ εξακολούθηση το διαπράττουν: δεν αποτελούν πρωτότυπο φαινόμενο. Παρατηρείται συχνά όταν πολιτικά καθεστώτα εκτροπής, μετά την πρώτη εκδήλωση της κρίσης, εισέρχονται σε μια δεύτερη περίοδο, κατά την οποία παρουσιάζουν στοιχεία σταθεροποίησης[24].
Όμως η εκπληκτική κρίση εκπροσώπησης που συνεχίζει να μαστίζει το πολιτικό προσωπικό στην Ευρώπη, κρίση που εκδηλώθηκε πέρυσι με το ελληνικό δημοψήφισμα και φέτος με το βρετανικό, το μόνο που μπορεί να επιτρέψει σε αυτούς τους επιστήμονες, που εναγκαλίζονται την εκτροπή, είναι η κατάληψη κρατικών μηχανισμών. Γιατί την εξουσία, κατ’ εξοχήν σε τέτοιες συνθήκες, άλλοι την κατέχουν. Κι αν η απώλεια της ταυτότητας είναι το βαρύτερο τίμημα για τους επιστήμονες αυτούς, η αποξένωσή τους από τον κοινωνικό χώρο των εργαζόμενων συναδέλφων τους, που συνήθως πλήττονται άγρια σε τέτοια καθεστώτα[25], δεν είναι λίγο.
Ας αναζητήσουμε λοιπόν την συνέχεια του success story του Ελληνικού εκεί που πράγματι γεννήθηκε: στην συνάντηση των αρχιτεκτόνων με την κοινωνία που αντιστέκεται. Όχι με περιφράξεις, αλλά με την υπεράσπιση των κοινών με δημοκρατία.
[1] http://www.enikos.gr/politics/150789,SamarasH-Ellada-einai-to-success-story-ths-Eyrwphs.html
[2] http://www.labiennale.org/en/architecture/exhibition/aravena/ (η υπογράμμιση δική μου).
[3] https://www.scribd.com/document/270174597
[4] https://www.theguardian.com/business/2015/jul/13/thisisacoup-germany-faces-backlash-over-tough-greece-bailout-demands και http://www.koutipandoras.gr/article/coup-deytero-dimofilestero-hashtag-ston-kosmo-deite-vinteo
[5] Για «το σοκ του χρέους», βλ. Ναόμι Κλάιν, Το δόγμα του σοκ, μτφρ. Άγγελος Φιλιππάτος, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 2010, σ. 218 κ.ε., και Κωστής Χατζημιχάλης, Κρίση χρέους και υφαρπαγή γης, εκδ. ΚΨΜ, Αθήνα, 2014, σ. 13 κ.ε.
[6] Για την διπλή επίθεση στην εργασία και τη γη, βλ. Κωστής Χατζημιχάλης, ο.π., σ. 135 κ.ε.
[7] Για το χρονικό διαφόρων εκδοχών της υφαρπαγής, βλ. Η εξαγορά και τα αυθαίρετα. Αυτό που επιδιώκει η κυβέρνηση είναι η εισπρακτική νομιμοποίηση της διαφθοράς, Απόφαση Γενικής Συνέλευσης της 15.9.2011, Αρχεία Τμήματος Αττικής ΣΑΔΑΣ ΠΕΑ, αρ. πρωτ. 44303_Β_ΕΙΣ και Κωστής Χατζημιχάλης, ο.π., σ. 68 κ.ε.
[8] Για αυτήν τη μετατόπιση, ως εκδήλωση της επίθεσης εναντίον του δικαιϊκού συστήματος σε καθεστώτα εκτροπής, βλ. Νίκος Πουλαντζάς, Φασισμός και Δικτατορία. Η Τρίτη Διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό, μτφρ. Χριστίνα Αγριαντώνη, εκδ. Ολκός, Αθήνα, 1975, σ. 347.
[9] Για την «γεφυροποιό» ουδετερότητα με την οποία σχετίζονται οι κάτοχοι πανεπιστημιακής μόρφωσης, για τη συναφή δοξασία περί του ουδέτερου κράτους και για τα σχετικά φαινόμενα «κρατολατρείας», βλ. Νίκος Πουλαντζάς, ο.π., σ. 329-331.
[10] H καταστροφή των επαγγελμάτων δημοσίου συμφέροντος υπό το πρόσχημα του «ανοίγματός» τους, αποτελεί εμβληματική σημερινή μνημονιακή μεθόδευση. Αντιφάσκει εντυπωσιακά με την ανενδοίαστη ταυτόχρονη εκδήλωση διαθεσιμότητας ουκ ολίγων επιστημόνων να προσφέρουν τις τεχνοκρατικές τους υπηρεσίες σε ένα αντικοινωνικό καθεστώς που, εκτός των άλλων, καταστρέφει τον ίδιο τους τον κοινωνικό χώρο. Για το ιστορικό του φαινομένου αυτού, βλ. Νίκος Πουλαντζάς 1975, ο.π., σ. 335.
[11] Βλ. «Παρουσίαση του σχεδίου της ΝΔ για τους Θεσμούς, την Κοινωνία και την Ασφάλεια, από τον Πρόεδρο της ΝΔ κ. Αντώνη Σαμαρά στο Ζάππειο Μέγαρο», 26.04.2012, http://ndthessaloniki.gr/?p=7286
[12] Για το ιστορικό αυτής της συμμετοχής, βλ. Ερευνητικό Πρόγραμμα Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και Τ.Ε.Δ.Κ.Ν.Α., Βασικές αρχές Μητροπολιτικού Πάρκου Πρασίνου στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού, Αθήνα, Δεκέμβριος 2010: http://courses.arch.ntua.gr/fsr/135467/NTUA%20TEDKNA_2010_Elliniko.pdf σ. 23 κ.ε.
[13] Βλ. Ερευνητικό Πρόγραμμα Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και Τ.Ε.Δ.Κ.Ν.Α., ο.π., σ. 12.
[14] Για τις στρατηγικές επιπτώσεις του φαινομένου αυτού καθώς και για τις πολλαπλές και αντιφατικές αναγνώσεις του τα τελευταία 150 χρόνια, βλ. Ζακ Ρανσιέρ, Το μίσος για τη Δημοκρατία, μτφρ. Βίκυ Ιακώβου, εκδ. Πεδίο, Αθήνα, 2009, σ. 39 κ.ε.
[15] Βλ. Συμμετοχικός Σχεδιασμός. Θεωρητικές διερευνήσεις. Ιστορία των ιδεών και των πρακτικών. Μεθοδολογικές προσεγγίσεις, επ. Άννη Βρυχέα & Κλωντ Λωράν, εκδ. ΤΕΕ, ΕΜΠ – Τμήμα Αρχιτεκτόνων (Τομέας ΙΙΙ), Αθήνα, 1993, σ. 17.
[16] «Νομίζουμε ότι η επιστημονική συζήτηση έχει ολοκληρωθεί» σημειώνεται στην ανακοίνωση Για το μητροπολιτικό πάρκο του Ελληνικού, 23.9.2010, του Εργαστήριου Αστικού Περιβάλλοντος, της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου· βλ. στο: http://processworkhub.gr/blog/archives/750
[17] Για την πολιτική σύμπλευση των μικροαστικών τάξεων με τις δυνάμεις της εργασίας, κατά την πρώτη περίοδο των επιθέσεων εναντίον της, υπό όρους κρίσης και καθεστωτικής εκτροπής, βλ. Νίκος Πουλαντζάς, ο.π., σ. 339. \
Για την ένταξη των επιστημόνων στη νέα μικροαστική τάξη καθώς και για τη διερεύνηση της ταξικής πόλωσης που τους διαπερνά, βλ. Νίκος Πουλαντζάς, Οι κοινωνικές τάξεις στον Σύγχρονο Καπιταλισμό, μτφρ. Νίκος Μηλιόπουλος, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1981, σ. 277 κ.ε.
[18] Κωστής Χατζημιχάλης, ο.π., σ. 140.
[19] Βλ. υποσημείωση 7.
[20] Βλ. την ανακοίνωση «Δημόσια Συγκέντρωση για το Αεροδρόμιο του Ελληνικού και τη δημόσια περιουσία», Αρχεία Τμήματος Αττικής ΣΑΔΑΣ ΠΕΑ, αρ. πρωτ. 162/8.3.2012.
[21]http://www.sadas-pea.gr/wp-content/uploads/2016/09/1863_apof_elliniko_ds_tm_attikis_sadas_pea.pdf
[22] Κωστής Χατζημιχάλης, ο.π., σ. 133.
[23] Κωστής Χατζημιχάλης, ο.π., σ. 121,122.
[24] Για την διεκδίκηση του ρόλου της κυβερνώσας τάξης στην περίοδο που τα καθεστώτα εκτροπής παρουσιάζουν στοιχεία σταθεροποίησης, από μερίδες τεχνοκρατών, που όχι μόνον προσχωρούν στην υποστήριξη των καθεστώτων αυτών αλλά επηρεάζουν και τη μορφή τους, βλ. Νίκος Πουλαντζάς, 1975, ο.π., σ. 342.
[25] Βλ. υποσημείωση 10.